ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG KHÁNG KHUẨN GÂY BỆNH TIÊU CHẢY Ở LỢN CỦA MỘT SỐ LOẠI THẢO DƯỢC

Đặng Hoàng Lâm Phòng QLKH&QHQT, Trường Đại học Hùng Vương

1. Mở đầu

            Do những tác động tiêu cực của việc sử dụng kháng sinh nhằm phòng bệnh và kích thích tăng trọng trong chăn nuôi, Việt Nam và nhiều nước trên thế giới đã và đang cấm sử dụng các sản phẩm này trong chăn nuôi. Vì vậy, lựa chọn các sản phẩm thay thế nhằm đảm bảo năng suất vật nuôi là vô cùng cần thiết và thu hút được sự quan tâm, nghiên cứu của nhiều nhà khoa học.

            Thảo dược có tính kháng khuẩn là một trong nhiều các chế phẩm sinh học thay thế đã được nghiên cứu, lựa chọn và sử dụng trong thức ăn chăn nuôi. Việc sử dụng thảo dược thay thế kháng sinh trong chăn nuôi mang lại hiệu quả cao. Các loại kháng sinh thảo dược đã được chứng minh có khả năng làm giảm các bệnh tiêu chảy ở lợn, tăng khả năng tăng trọng, tăng hiệu quả sử dụng thức ăn và đặc biệt là tạo ra các sản phẩm thịt an toàn với người tiêu dùng, nâng cao giá trị của sản phẩm chăn nuôi. Các sản phẩm thịt “thảo mộc” được ưa chuộng và đang trở thành xu thế mới trong chăn nuôi, đem lại lợi ích cho người chăn nuôi và cho sản phẩm thịt đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm.

            Xuất phát từ luận điểm trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu khả năng kháng khuẩn invitro của dịch chiết cồn một số loại thảo dược phổ biến trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đối với một số vi khuẩn gây bệnh tiêu chảy trên lợn.

2. Vật liệu và phương pháp nghiên cứu

2.1. Vật liệu nghiên cứu

- Thảo dược: Cỏ sữa (Euphorbia thymifolia Burm), cỏ xước (Achyranthes aspera L), rẻ quạt (Belamcanda chinensis), rau sam (Portulacea oleracea), hành (Allium fistulosum), tỏi (Allium sativum), gừng (Zingiber offcinale Rosc), riềng (Apinia officinarum Hance), nghệ (Curcuma longa Lour) ở dạng tươi và bột khô

- Vi khuẩn: E.coli, Sallmonela, Staphylococus từ Phòng thí nghiệm Vi sinh vật thú y, Khoa Thú y, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội

2.2. Phương pháp nghiên cứu

2.2.1. Thu mẫu, sơ chế, sấy khô

Thảo dược sau khi được thu hái, đem chọn lọc lấy những phần tươi không bị thối hỏng, đem cắt nhỏ, rồi đem sấy khô ở tủ sấy ở nhiệt độ 50⁰C trong 4 ngày. Mẫu khô được nghiền nhỏ, kích thước hạt 0,5mm.

2.2.2. Phương pháp thử hoạt tính kháng khuẩn

- Dịch chiết cồn ethanol 70⁰ của các loại thảo dược được chuẩn bị theo hướng dẫn của Đỗ Trung Đàm (2006) về phương pháp Chuẩn bị mẫu thử đối với các mẫu thử dược liệu trong Nghiên cứu khả năng kháng khuẩn invitro của thảo dược (Viện dược liệu, 2006).

- Thử hoạt tính kháng khuẩn của các loại thảo dược sử dụng kỹ thuật khoanh giấy kháng sinh trên môi trường đặc theo hướng dẫn của Đỗ Trung Đàm (2006).

2.2.3. Phương pháp xử lý số liệu

            Xử lý số liệu bằng phương pháp so sánh phương sai một nhân tố (ANOVA One Way) trên phần mềm Minitab 16.

3. Kết quả và thảo luận

3.1. Khả năng kháng khuẩn của một số loại thảo dược ở dạng tươi

Kết quả khảo sát khả năng kháng khuẩn của một số loại thảo dược ở dạng tươi được trình bày ở bảng 1.

Kết quả bảng 1 cho thấy, khả năng kháng khuẩn của các loại thảo dược khác nhau là khác nhau. Tỏi, rẻ quạt, cỏ sữa và riềng có sức khá mạnh với cả 3 chủng vi khuẩn thử nhiệm. Rau sam không cho thấy sức kháng với các vi khuẩn gram (-) (E.coli và Salmonella). Nghệ tuy đã cho thấy khả năng kháng với các vi khuẩn thử nhiệm nhưng đường kính vòng vô khuẩn nhỏ nhất trong các loại thảo dược thử nhiệm.

 

Kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, khả năng kháng khuẩn của cỏ xước tương đương báo cáo của Kaur và cs (2005) về khả năng kháng khuẩn của chất chiết từ thân và rễ của cây cỏ xước đối với vi khuẩn E.coli và Klebsila.  Pandey và cs (2014) cũng ghi nhận kết quả đối với vi khuẩn E.coli và Staphylococus khi thử khả năng kháng khuẩn của chất chiết từ lá của cây cỏ xước. Đối với cây rau sam, Chowdhary và cs (2013) tổng hợp các nghiên cứu trước đó về cây rau sam cũng cho biết, cây này có khả năng kháng mạnh với các vi khuẩn Staphylococus aureus, Bacillus cereus và Klebsilla pneumonia.  Tác giả này cũng cho biết, rau sam có khả năng ức chế khả năng phát triển của các vi khuẩn gây bệnh và các nhiễm trùng của cơ thể. Kết quả về kích thước vòng vô khuẩn của cỏ sữa trong nghiên cứu của chúng tôi cao hơn báo cáo của Jayaveera và cs (2010) về khả năng kháng khuẩn của dịch chiết trong dung môi cồn ethanol của cỏ sữa đối với  Staphylococus và E.coli nhưng tương đương với báo cáo của Tullanithi và cs (2010) đối với chất chiết ethanol của lá cỏ xước với E.coli.

Khả năng kháng khuẩn của tỏi, nghệ trong nghiên cứu này phù hợp với các công bố trước đó của Chu Mạnh Thắng và cs (2010), Nguyễn Thị Thanh Loan (2012). Mahmood (2012) cung  cho biết các kết quả tương tự về khả năng kháng khuẩn của dịch chiết của tỏi, gừng và hành tây có khả năng kháng khác nhau với các vi khuẩn khác nhau. Báo cáo của Anbu Jeba Sunilson và cs (2009) về khả năng kháng khuẩn của gừng, nghệ và riềng cũng cho kết quả tương tự nghiên cứu này.

3.2. Khả năng kháng khuẩn của một số loại thảo dược ở dạng khô

Sấy khô là một biện pháp phổ biến và cơ bản nhất để bảo quản thảo dược sau thu hoạch bởi vì đây là biện pháp đơn giản nhất cho phép nhanh chóng bảo vệ được các hoạt chất có trong thảo dược. Sấy khô cũng là biện pháp bảo quản thảo dược kinh tế nhất do đầu tư thấp, giá thành năng lượng rẻ và có thể sản xuất số lượng lớn (Muller and Heindl, 2006). Nghiên cứu của tác giả này cũng cho biết, nhiệt độ thích hợp nhất để sấy khô thảo dược ở 50⁰C bởi chất lượng thảo dược sẽ suy giảm nếu sấy ở nhiệt độ cao hơn.  Sấy khô cũng thuận tiện cho quá trình sử dụng các sản phẩm thảo dược này trong quá trình sản xuất thức ăn chăn nuôi. Xuất phát từ những luận điểm trên, chúng tôi lựa chọn phương pháp sấy khô thảo dược sử dụng trong thí nghiệm theo các bước: thu hái, rửa sạch, cắt ngắn và sấy khô ở nhiệt độ 50 ⁰C, kết quả được trình bày ở bảng 2.

Kết quả bảng 2 cho thấy, quá trình sấy khô đã làm giảm khả năng kháng khuẩn của hầu hết các loại thảo dược. Hành, nghệ không cho thấy khả năng kháng với các vi khuẩn thử nhiệm. Tỏi và gừng mất hoạt tính kháng với vi khuẩn E.coli. Kích thước đường vô khuẩn của các loại thảo dược dạng khô đều nhỏ hơn so với dịch chiết ở dạng tươi. Cỏ sữa, rẻ quạt và riềng vẫn cho thấy tính kháng khuẩn tốt hơn so với các loại khác trong thí nghiệm.

Kết quả của các thí nghiệm cho thấy, sức kháng khuẩn của thảo dược là khác nhau đối với các loại vi khuẩn khác nhau. Điều này có thể lý giải do những nguyên nhân sau: (1) Do cơ chế về khả năng kháng khuẩn đối với các loại vi khuẩn khác nhau của các hợp chất tự nhiên là khác nhau. Dễ thấy ở đây, E.coli và Salmonella là hai vi khuẩn gram (-), Staphylococus là một vi khuẩn gram (+) nên cấu tạo bề mặt tế bào của chúng khác nhau dẫn tới khả năng mẫn cảm khác nhau với các dịch chiết thảo dược. (2) Phương pháp sấy khô và nghiền thảo dược làm mất đi hoạt tính kháng khuẩn của các hợp chất có trong thảo dược.

Nồng độ thành phần hóa học của thảo dược được chế biến bằng các phương pháp khác nhau là khác nhau. Khi thử nhiệm khả năng kháng khuẩn của tỏi sau khi chế biến bằng các phương pháp khác nhau cho thấy, dịch ép tỏi tươi có khả năng kháng mạnh nhất với S.aureus, bột tỏi có sức kháng yếu nhất đặc biệt là với vi khuẩn E.coli. Kết quả được ghi nhận trong quá trình chế biến hành tây, các thành phần hóa học của hành và khả năng kháng khuẩn của hành đã giảm đáng kể sau khi chế biến ở dạng bột hành khô (Chu Mạnh Thắng và cs., 2010).

Sấy khô thảo dược cũng ảnh hưởng tới phổ kháng khuẩn của chúng. Nguyễn Thị Kim Loan (2012) thử nhiệm hoạt tính kháng khuẩn của cao chiết từ bột tỏi đã gia nhiệt ở 80⁰C cho thấy, khả năng kháng khuẩn của tỏi giảm đi từ 2 -3 lần trong khi đó khả năng kháng khuẩn của nghệ giảm không đáng kể. Như vậy, nhiệt độ đã làm biến tính allicin trong tỏi (thành phần chủ yếu tạo nên khả năng kháng khuẩn của tỏi) làm giảm hiệu quả kháng khuẩn của tỏi.

Sasidharan và Menon (2010) thử nhiệm khả năng kháng khuẩn của dịch chiết gừng từ hai dạng tươi và khô. Kết quả cho thấy, thành phần hóa học của gừng đã bị thay đổi sau khi làm khô. Các hợp chất oxygenated trong gừng đã giảm từ 29% ở dạng tươi xuống còn 14% ở dạng khô. Hydrocarbon trong gừng khô cao hơn trong gừng tươi. Gừng khô có chứa nhiều hợp chất sesquiterpene hydrocarbon hơn là trong dùng tươi. Gừng tươi chứa nhiều hợp chất oxygenate hơn trong gừng khô. Các báo cáo trước đó cũng cho thấy các hợp chất monoterpen có khả năng kháng khuẩn tốt hơn các hợp chất sesquiterpene. Các hợp chất hydrocarbon có khả năng kháng khuẩn yếu hơn các hợp chất oxygenated. Thử nhiệm khả năng kháng khuẩn của 2 dịch chiết gừng từ nguyên liệu tươi và khô cho thấy, khả năng kháng khuẩn của dịch chiết gừng tươi giảm dần từ Aspergillus niger, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis. Dịch chiết gừng khô có sức kháng giảm dần với Pseudomonas aeruginosa, Aspergillus niger, Bacillus subtilis.

Sấy khô ảnh hưởng tới khả năng kháng khuẩn của tinh dầu thảo dược do quá trình này ảnh hưởng tới thành phần hóa học của thảo dược. Nhiều nghiên cứu cho thấy, sấy khô làm giảm nồng độ monoterpence trong khi nồng độ sesquiterpenes không đổi. Sự suy giảm nồng độ monoterpence là do chúng có khối lượng phân tử nhẹ và dễ bay hơi. Hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu có mối tương quan cao với thành phầm monoterpences so với các hợp chất hóa học phổ biến khác và các phân tử oxy hóa kháng hydrocacbon. Vì vậy, tỷ lệ monoterpence/sesquiterpene sẽ quyết định chất lượng tinh dầu thảo dược. (Bendelaid và cs., 2006).

4. Kết luận

            Khả năng kháng khuẩn của các loại thảo dược khác nhau là khác nhau. Ở dạng tươi, chất chiết của tỏi, rẻ quạt, cỏ sữa và riềng có tính kháng mạnh nhất với các vi khuẩn thử nghiệm.

            Sấy khô, nghiền nhỏ làm giảm hoạt tính kháng khuẩn của các loại thảo dược. Hành, nghệ mất hoạt tính kháng khuẩn sau khi sấy khô. Cỏ sữa, rẻ quạt và riềng cho thấy sức kháng tốt với các vi khuẩn thử nhiệm sau khi sấy khô.

Tài liệu tham khảo

Tài liệu tiếng Việt

1.    Đỗ Trung Đàm (2006), Phương pháp nghiên cứu tác dụng dược lý của thuốc từ thảo dược. Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật, tr 231-260.

2.    Nguyễn Thị Kim Loan (2012), Ảnh hưởng của tỏi, nghệ lên khả năng kháng bệnh và tăng trưởng của heo 30 -90 ngày tuổi và heo thịt, Luận án tiến sĩ nông nghiệp, Đại học Nông lâm TP Hồ Chí Minh.

3.    Chu Mạnh Thắng, Lê Thị Hồng Thảo, Đỗ Viết Minh, Nguyễn Thành Long (2010), Nghiên cứu ảnh hưởng của các phương pháp chế biến và bảo quản (dịch chiết, bột khô, dung dịch) đến khả năng kháng khuẩn của tỏi và hành tây, Báo cáo khoa học thường niên Viện Chăn nuôi.

Tài liệu nước ngoài

4.    Anbu Jeba Sunilson J., Suraj R., Rejitha G., Anandarajagopal K., Anita Gnana Kumari A.V. and Prowichit P. (2009). Invitro antimicrobial evaluation of Zingiber officinale, Curcuma longa and Alpinia galangal extract as natural food preservatives. American Journal of Food Technology 4(5): 192-200.

5.    Benbelaid F., Abdoune M.A., Khadir A., Bendhou M., 2013. Drying effect on yield and antimicrobial activity of essential oils. International Journal Aromal plants, vol. 3, No. 1, pp. 93-101.

6.    Chowdhary C.V., Meruva A., Naresh K., Elumalai R.K.A., (2013). A review on phytochemical and pharmacological profile of Portulaca oleracea Linn (Purslane). IJRAP 4(1), Jan-Feb, pages 34-37.

7.    Jayaveera K.N., Yoganandham E.K., Yadav G., Kumanan R. (2010). Phytochemical screenings, antibacterial activity and physic chemical constants of ethanolic extract of Euphobial thymifolia Linn. International Journal of Pharmacy and Pharmacultical Sciences Vol 2, Issue 3.

8.    Kaur M., Thakur Y. and Rana R.C. (2005). Antiomicrobial properties of Achyranthes aspera. Ancient science of life VolL XXIV (4) April, May, June, pages 168 – 173.

9.    Mahmood Khan Yousufi, 2012. To Study Antibacterial Activity of Allium Sativum, Zingiber Officinale and Allium Cepa by Kirby-Bauer Method. IOSR Journal of Pharmacy and Biological Sciences (IOSR-JPBS) Volume 4, Issue 5 (Nov. – Dec. 2012), PP 06-08. Online: www.iosrjournals.org

10.    Muller J. and Heindl A., 2006. Drying of medicinal plants. Medicinal and aromatic plants, 237:252.

11.    Pandey G., Rao Ch.V., Gupta S.S., Verman K.K and Singh M. (2014). Antioxidant and antibacterial activities of leaf extract of Achyranthes aspera Linn (Prickly chaff flower). European Journal of Medicinal Plants 4(6): 695-708.